Poetyckim językiem o miłości

Poetyckie słowo jako azyl dla miłości (fragment)

W zbiorze Jacka Żybury monolog lirycznego wyznania, rozpisany na dwadzieścia dwa utwory z epilogiem „a za rok…”, tworzy opowieść o pewnej relacji między dwojgiem ludzi. Kolejne jej etapy rozgrywają się na realistycznym tle miasta,  ulic, latarni, drzew, wieczornego nieba, polnych kwiatów. Jednak elementy realnego świata nie istnieją samoistnie, ale niejako wyłaniają się z wewnętrznej przestrzeni emocjonalnej bohatera bądź są urealnieniem jego pożądania, jak w wierszu „XI – więc zatrzymuję myśli…”

pod dachem

gdzie często chowamy się przed deszczem

spełniam żądania twojej skóry

(…)

uczę się

jeszcze

twoich pochmurnych dni

kapryśnych łąk

niecierpliwych rzek

(…)    

            Elementy natury (rzeki, wiatr, kwiaty, zielone liście, smak wiśni i inne) tracą w tym zestawieniu swój realistyczny wymiar, stając się metaforami stopnia bliskości między bohaterami oraz nieuchwytnych zmiennych stanów emocjonalnych. W efekcie to nie konkretna przestrzeń potwierdza prawdziwość uczuć, lecz odwrotnie: uczucia dają gwarancję istnienia świata.

            Kolejne wiersze wprowadzają czytelnika w podwójną przestrzeń. Realną przestrzeń miasta i emocjonalną przestrzeń doznań dwojga zakochanych. Wieczorne spacery, stukot butów, zapach chleba z piekarni, świecące latarnie, groźne cienie sosny, chaszcze, ulice wyznaczają granice świata zamkniętego, w którym bohaterowie się spotykają. Na przeciwnym biegunie znajdują się światy wewnętrzne, światy emocji i przestrzenie pozbawione wyrazistych granic. Jak zauważa Dorota Korwin-Piotrowska w „Poetyce. Przewodniku po świecie tekstów”: „nawet jeśli prezentowany świat wydaje się nam pod wieloma względami znajomy, zupełnie realny, to tym bardziej wpadamy w pułapkę – jakbyśmy wierzyli, że można się potknąć o opisany kamień” (Str. 242). Tymczasem jest to wynik określonego sposobu opisu, językowego obrazu świata, któremu bliżej do „imaginacyjnej przestrzeni snu, wyobraźni, przenośni czy mitu, niż do trójwymiarowego świata, w którym żyjemy” (Tamże, str. 242). W wierszu „II – wciąż słyszę butów twoich stukot…” bohater opisuje ukochaną konkretyzując to, co nieuchwytne: „spod twoich rzęs wyfrunął zielony motyl snu”, a w wierszu „V – tamtego wieczoru…”: nam się nie spieszyło/ jakbyśmy z oczu nagle stracili czas”. [....]

         Pomiędzy pierwszym a ostatnim wierszem cyklu następuje kondensacja czasu, w którym rozgrywa się kilka porządków bytu. Porządek mitycznego początku wyznaczony stwórczym spojrzeniem na wzór stwórczej mocy Boga; porządek miłości między dwojgiem ludzi stopniowo odkrywających siebie nawzajem; porządek poznawania siebie przez podmiot mówiący dokonujący introspekcji, w wyniku której odkrywa tajemne zakamarki swojej psychiki; na koniec porządek słowa, poetyckiego języka zorganizowanego w celowe ukształtowanie tekstu. Stwórcza moc pierwszego spojrzenia za sprawą frazy „na początku” wiąże się nierozerwalnie ze stwórczą mocą samego słowa. Na początku bowiem „Bóg stworzył niebo i ziemię”, ale także „na początku było Słowo”. O ile więc początkowe spojrzenie zapowiadało późniejszy nowy porządek świata bohatera, o tyle poetyckie słowo autora jest miarą organizacji wewnętrznej świata przedstawionego. Z tego punktu widzenia nie da się określić stopnia realności ani wspomnianych wyżej elementów przestrzeni, ani nawet samej postaci adresatki, do której skierowane są wiersze. Jej obecność rozmywa się w doznaniach bohatera, który ubiera ją „w różowe mgły zmierzchu/ i dzikich bzów wieczorną woń”, mając przy tym wiadomość, że upływ czasu zmienia perspektywę spojrzenia na drugiego człowieka i na własne uczucia:

na jakich drogach spotkamy się po latach

gdy namiętności codzienność ostudzi

szepty wygasną

oddechy rytm wyrównają

            W coraz szybciej pędzącym świecie, w świecie, gdzie w scenerię miłosną pcha się metropolia, Internet, telefon komórkowy – Jacek Żybura proponuje zwrot do siebie, ucieczkę od zachowań stadnych, poszukiwanie inności uczucia znajduje w powrocie do mikrokosmosu, w tym także do mikrokosmosu sfery uprzywilejowanej dla poety: sfery słowa.

 

Fragment wstępu do tomiku Jacka Żybury Tamtego wieczoru. Biłgoraj 2025. 

W królestwie książek

     Lubelskie Targi Książki po raz pierwszy, mam nadzieję, że nie ostatni. 

        Podobno 130. wystawców. Nie liczyłam, ale obeszłam prawie wszystkie stoiska. Trzymając się przy okazji za kieszeń, żeby nie wydać za dużo. Już nawet nie o wydawanie chodzi, a raczej o brak miejsca na nowe książki. Więc z żalem ogromnym odwracałam głowę. Przechadzałam się, słuchałam rozmów i szelestu przewracanych kartek. Targi Książek to wciąż dowód na prymat książek drukowanych nad wersjami elektronicznymi. Niektórzy pokonują kilkaset kilometrów, żeby spotkać się z ulubionym pisarzem i kupić jego książkę z autografem. Ja co prawda nie poluję na autografy, ale rozmawiałam z osobami, które w tym celu przyjadą jutro i pojutrze. 

        Przyjazd w piątek był szczęśliwą decyzją, ponieważ nie ma tłoku i bez pośpiechu można spacerować od stoiska do stoiska. Większe tłumy spodziewane są w sobotę i niedzielę. Tymczasem dzisiaj spokojnie zanurzyłam się w królestwo książki. Naprawdę cieszy oko widok młodych ludzi szukających ulubionych pozycji i ulubionych autorów. Mnie co prawda bardziej cieszył Giedroyć i Chopin w Brytanii Petera Willisa niż literatura młodzieżowa, ale to naturalne różnice pokoleń. Istotne jest wspólne zamiłowanie do czytania.  Dłużej przystanęłam przy stoiskach Instytutu Europy Środkowej, Oficyny Wydawniczej Kontynenty, Polskiego Wydawnictwa Muzycznego, CSK w Lublinie oraz stoisk bibliotek: Pedagogicznej i Łopacińskiego. 

         Ochłonąć po pierwszych wrażeniach można w miejscach kawowo-kulinarnych. Zebrać myśli, przeanalizować zasoby, potrzeby i ... własną zachłanność na słowo drukowane, żeby podjąć ostateczną decyzję. Z bólem serca wykreślić z listy jedno, zostawić inne. Nie ma jednak gwarancji, że się podjęło słuszną decyzję. Już w drodze powrotnej żałowałam, że czegoś nie kupiłam, rezygnując zbyt łatwo pod wpływem wizji po sufit zapełnionych półek. Niestety, w pewnym wieku przestaje się kupować książki do jednorazowego przeczytania. Teraz trzeba już się mocno zastanawiać, ile razy po nią sięgnę, żeby warto było ją mieć na własność. Chłodna kalkulacja wygrywa z porywami serca. 

          Targi to mimo wszystko wspaniała sprawa. Jeszcze jedna okazja, aby się przekonać - wbrew ponurym przewidywaniom - że papierowa książka wciąż ma się dobrze. I, o dziwo, nadal przyciąga rzesze czytelników w każdym wieku. 

patrzę przez okno

patrzę przez okno

jednostajnie sypie śnieg

ostatnie kępy zielonej trawy

chowają się pod czapką niewidką

znajoma ścieżka straciła kierunek

nie ma początku ani końca

patrzę przez okno

kamienna statyczność drzew

wysoko unosi obnażone gniazda

w nagich konarach czas się zatrzymał

zegary zamknięte w starych szafach

nie ruszą dziś ani jutro

patrzę przez okno

ta chwila rozrasta się w ciszy

tylko z daleka dzwon komuś bije 

ogłasza wieczne odpoczywanie

powiało chłodem

powiało chłodem

listopadowe deszcze biczują ziemię

wiatr niesie zapach liści butwiejących w stertach 

zniknęły klucze odlatujących ptaków

tylko wrony wierne płaskim krajobrazom

żerują na świeżej roli kracząc

na pustych polach powiało chłodem

szklą się kałuże nad ranem

słoneczny żar dogasa na chmurnym niebie

jak w spopielałym ognisku wypalona gruda

wczesne zmierzchy zaglądają do okien 

wpraszają się do mieszkań

jak bezdomni szukający schronienia

już pora odłożyć do starych szuflad pamięci

dni wypełnione odkrywaniem świata

gdy dziecięce zabawy prowadziły latem

nad wartkie strumienie w nienazwane morza

cokolwiek było nieznane wtedy

dziś ma imię: minęło nie wróci

chłodem zaciąga noc coraz dłuższa

w bujanym fotelu zasypia podróżnik

O poezji Urszuli Kozioł notatki pobieżne

        Urszula Kozioł - urodzona 20 czerwca 1931 roku w Rakówce, zmarła 20 lipca tego roku we Wrocławiu, przede wszystkim poetka – wydała 25 tomików, laureatka Nagrody Nike za ostatni z nich pt. Raptularz; ale także autorka opowiadań, kilkunastu utworów dramatycznych, powieści oraz felietonów publikowanych przez wiele lat we wrocławskim miesięczniku „Odra”, w którym w latach 1972 – 2022 prowadziła dział literacki.

        Te suche fakty, chociaż istotne z punktu widzenia encyklopedycznego, w gruncie rzeczy nie dają żadnego wglądu w osobowość twórczą autorki. My tutaj w Biłgoraju mieliśmy szczęście gościć ją, wsłuchiwać się w to, co ma do powiedzenia w poezji i bezpośrednich rozmowach. Niektórzy z nas uczestniczyli w spotkaniach, gdy przyjeżdżała do Zamościa (pierwszą dedykację w jej tomiku mam z Zamościa z 2002 roku) i Szczebrzeszyna.

        Pokoleniowo Urszula Kozioł należała do generacji urodzonych w ostatnim przedwojennym dziesięcioleciu obok Ernesta Brylla, Jerzego Harasymowicza, Henryka Grynberga, Jarosława Marka Rymkiewicza, Krystyny Miłobędzkiej, Sławomira Mrożka i Włodzimierza Odojewskiego (Anna Legeżyńska, Jaka zmiana warty? Problem pokolenia w dzisiejszej literaturze, „Teksty Drugie”, nr 5 1997). Z prostego zestawienia widać, że Urszula Kozioł w tym gronie żyła najdłużej, do końca zachowując twórczą aktywność, która od 1953 roku - czyli daty debiutu prasowego wierszem Już jesień w czasopiśmie "Sprawy i Ludzie" - rozwijała się ponad 70 lat. Jest to więc twórczość ogromna i bardzo różnorodna, zmieniająca się przez lata.

        Małgorzata Mikołajczak w monografii Podjąć przerwany dialog. O poezji Urszuli Kozioł (2000) wyodrębnia kilka kręgów tematycznych jej twórczości: dziedzictwo kulturowe wyrażające się w przekonaniu o nierozerwalnym  związku współczesnej kultury ze światem myśli i sztuki dawnych pokoleń: Poezja jest dla Urszuli Kozioł – pisze Mikołajczak – nieustanną repetycją wzorców przeszłości. Przywołania dzieł sztuki, malarzy, filozofów, literatury tworzą w jej poezji nasyconą kulturowo przestrzeń intertekstualną, w której tłoczą się Renoiry/ Manety Monety i Sisleye (Impresja z lata, W rytmie korzeni), a otaczający świat zanurzony jest w heraklitejsko-bergsonowskiej płynności wyznaczanej przez antynomie światła i mroku, trwania i przemijania, pamięci i niepamięci, przeszłości i teraźniejszości oraz istotnej dychotomii ruchu i postoju. 

        Innym aspektem jest odczytywanie szyfru przyrody, odczuwanie jedności świata, w którym człowiek jest tylko jednym z elementów, drobiną w kosmosie

        Ja

        kot, muszla

        czy kosmos

        jednako zwinięci w kłębek

        na tej samej drodze

        mlecznej

                         (Ze zmiennym cieniem, Wielka pauza, 1996)       

        Stale obecny w poezji Kozioł jest także nurt autobiograficzny, w którym kraj lat dziecinnych podniesiony zostaje do rangi życiowej busoli, jak w wierszu Inwokacja. Wspomnieniowa powieść Postoje pamięci i tomik Postoje słowa łączy wspólny temat powrotu do korzeni. Ziemia rodzinna poetki pojawia się w wielu utworach: przykładowo w tomiku Żalnik (1989) wiersze takie, jak Pamięć o pierwszych latach życia, Biłgorajszczyzna po latach, Powrót do pierwszych lądów; w tomiku Horrendum (2010): Ogrodniczka.

        Rangę twórczości Urszuli Kozioł stale obecnej w wielu publikacjach, w tym antologiach poezji XX wieku, potwierdza choćby Wolny wybór. Stulecie wierszy 1918 – 2018 - zbiór specjalnie wybranych przez Piotra Śliwińskiego stu reprezentatywnych zdaniem autora wierszy opublikowanych w latach 1918 – 2018. Znalazł się tutaj utwór Urszuli Kozioł Z przyrody z tomiku Lista obecności (1967). Nie można więc mówić o polskiej poezji współczesnej, nie uwzględniając obecności i znaczenia poetki z Rakówki.     

        Trudno w kilku słowach ująć jej fenomen. Określano tę twórczość jako poezję wyobraźni, poezję lingwistyczną, refleksyjną, kobiecą, telluryczną. Także z punktu widzenia form gatunkowych i wersyfikacyjnych jest to twórczość różnorodna: od wierszy krótkich miniaturowych po dłuższe sprozaizowane poematy. Stąd mimo wielu publikacji twórczość Urszuli Kozioł nadal nie poddaje się jednoznacznym klasyfikacjom i ocenom. Bogactwo językowe wierszy Kozioł, inwencja słowotwórcza poetki stawia ją obok Leśmiana czy Białoszewskiego. Neologizmy takie jak "przedpamięć", "nadpamiętam", "przedpowitanie", "przedczas" znacząco wzbogaciły poezję współczesną podobnie jak Leśmianowski "bezśmiech", "zniszczota" czy "niedowcielenie".  Z kolei rozczłonkowanie wyrazów w wierszu Znikopis przypomina zmagania bohatera Białoszewskiego, który jest "słów niepotraf".

      wiersze mi się porozpra-

      szały w proch spro-

      szyły mi się szer-

      sze mi się popro-

                         (Znikopis, Wielka pauza)

        Wydaje się, że takim nadrzędnym wyróżnikiem, łączącym wszystkie wymieniona wcześniej tematy, mogłaby być zaproponowana przez Annę Legeżyńską postawa elegijno-ironiczna. Elegijność rozumiana jako typ nastroju lirycznego oraz ironia, pojęta jako dystans podmiotu wobec opisywanego świata. Także autoironia. Zwłaszcza w odniesieniu do procesu starzenia się, gdy przedmiotem ironicznej obserwacji staje się własny, odmawiający posłuszeństwa organizm:

        Oddech nie może przedrzeć się przez zagracone przejścia

        Potyka się o coraz to inną przeszkodę

        Krew przez ciasne przesmyki jazy i przewody

        Niemal cudem do serca przeprawia się wrót.

                                                           (Co dolega, Żalnik)

       Oswajanie starzenia się odbywa się poprzez dystans, humor i ironię, jak w wierszu Surrealizm ucodzienniony (Żalnik), w którym to nie pomiot się zmienia, ale świat złożony z drobnych przedmiotów zaczyna znikać, chować się przed człowiekiem wchodzącym w kolejny etap życiorysu.

        Obie perspektywy pojawiają się od wczesnych wierszy i są stale obecne przez wszystkie lata jej twórczości. Krytycy nazwali poezję Urszuli Kozioł „elegią o przemijaniu”:

        Przemija życie jak noc: w oka mgnieniu

        Przemija ziemia w ułamku promieni

                                                   (Nie mijaj ranku, Raptularz)

               Chciejmy dziś i w przyszłości odczytywać twórczość Urszuli Kozioł jako poetyckie uniwersum, jako drogę prowadzącą od narodzin aż do momentu, w którym będzie za późno na cokolwiek, jak napisała poetka w wierszu Tempus fugit (Raptularz). Niech naszemu zasłuchaniu się w twórczość Urszuli Kozioł przyświecają słowa samej Poetki:

        … główną zasadą organizującą całe moje pisanie, przy poczuciu narastających zagrożeń, klęsk i dojmującym odczuciu przemijalności czasu oraz końca epoki – jest bezustanne ponawianie pytań o to, jak mimo wszystko godnie żyć pod niebem, które może okazać się puste; jak przeciwstawiać się bezwładowi, który nas zagarnia, narastającej si apatii i rozpaczy, jak dodawać sobie odwagi, jak uchronić przed zerwaniem więzi z innymi ludźmi, więzi z naturą i wspólnym dziedzictwem choćby europejskiej kultury, czy wreszcie – z uniwersum.

                                                                   (Wstęp do Poezji wybranych, 1985)

haiku jesienne - 14. Konkurs Andrzeja Dembończyka

temat: jesienne liście

spadają liście

w Chopinowskim Konkursie

Nokturn e-moll

                        (5 pkt)

temat: origami

deszczowy dzień

papierowe ptaki w oknie

zamiast firanki

                     (4 pkt)

czerwona jesień w muzeach

Ignacy Protaszewicz, Jesień, altana w parku, pocz. XX wieku

Muzeum Narodowe w Warszawie

Ludwik Misky, Jesień, 1905 

Muzeum Narodowe w Lublinie

Władysław Wankie, Jesienne drzewa, 1920 

Muzeum Narodowe w Warszawie

Rafał Malczewski, Jesień, pejzaż, 1926 

Muzeum Narodowe w Szczecinie

Alfred Lenica, Nudna jesień, 1957

Muzeum Narodowe w Szczecinie

Chopin i okolice, czyli październikowe święto muzyki

      XIX Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina - ok. 600 zgłoszeń, 84. uczestników dopuszczonych do I etapu, których już można było bezpośrednio na żywo oglądać i słuchać. W etapie II wystąpiło już tylko 40. z nich, a do III etapu przeszło 20. utalentowanych młodych wirtuozów. Z każdym etapem emocje coraz większe i coraz gorętsze dyskusje wokół decyzji jury.  O ile jeszcze na temat II etapu i tego, kogo jury do niego przepuściło większych i zbyt wielu protestów nie było, to już teraz wciąż rozlegają się głosy dezaprobaty, zdziwienia, niezadowolenia, wręcz zdumienia. W dyskusjach radiowych najczęściej mówiło się o żalu z powodu niedopuszczenia do II etapu Hao Rao i Mateusza Dubela, teraz zaś salon odrzuconych znacznie się powiększył i większe są pretensje do jury. Wiele osób żałuje odpadnięcia Włocha Gabriela Straty, Japonki Yumeki Nakagawy, Niemca Jonasa Aumillera, Chinki Yanyan Bao. Także inni mieli swoich fanów liczących na ciąg dalszy. Niemniej szkoda każdego z nich, wszyscy włożyli w przygotowania mnóstwo pracy, więc tutaj z czysto ludzkiej sympatii i podziwu za ogrom pracy, za wysiłek, za godziny żmudnych ćwiczeń, za zaangażowanie i miłość do muzyki Chopina szkoda każdego bez wyjątku, że ich przygoda z konkursem kończy się zbyt wcześnie. Niestety, takie są reguły konkursowej rywalizacji i dobrze, że nie jestem w jury, bo nie umiałabym nikogo wskazać do odpadnięcia. 

       Z trzynaściorga Polaków do II etapu przeszło czterech, a teraz w III zaprezentuje się trzech: Piotr Alexewicz (który startował tez w poprzedniej edycji Konkursu w 2021 roku), Piotr Pawlak (również uczestnik poprzedniego XVIII Konkursu im. F. Chopina  oraz laureat II nagrody w  II Międzynarodowym Konkursie Chopinowskim na Instrumentach Historycznych w 2023 r.) oraz Jehuda Prokopowicz. W sumie tych 84 uczestników występujących w I etapie reprezentowało 20 krajów, w tym takich jak Gruzja, Malezja czy Wietnam, bo liczni pianiści z Chin i Japonii to już od lat norma. 

        Jednym z ciekawszych pozamuzycznych zjawisk związanych z konkursem jest bezpośredni czat w trakcie transmisji na platformie YouTube Chopin Institute. Czytając komentarze internautów można czasami się pośmiać. Gdy na przykład jest wykonywany Marche funebre, internauci wstawiają w komentarzach trumny, piszczele, płaczące buźki, latające duszki; podczas Preludium op. 28 nr 15 "deszczowego" pojawia się mnóstwo ikonek deszczu i parasolek. Także dialogi bywają zabawne. Podczas wspomnianego Marsza żałobnego padają pytania typu: Kto umarł? lub wpisy: RIP. W bezpośredniej transmisji słychać nieraz różne hałasy z widowni, kaszlanie, trzask upuszczanych przedmiotów (przypuszczam, że to telefony) i wówczas pojawiają się w kontekście pytania Kto umarł takie odpowiedzi: Ktoś na widowni właśnie spadł z krzesła, pewnie padł na zawał. Gdy któryś wykonawca mocno przyspieszył w utworze, który z założenia ma być grany wolno, jak w Andante spianato, internauci prześcigają się wymyślaniu zabawnych określeń, jak: spianato speedy Gonzales albo: to raczej presto spianato. 

        O światowym zasięgu Konkursu i możliwości oglądania transmisji świadczą wpisy, w których uczestnicy czatu podają nazwy swoich państw: od Argentyny, USA, Japonii, Korei Południowej, po kraje europejskie. W przypadku internautów polskich w przerwach transmisji lub podczas oczekiwania na werdykt jury wpisywano nazwy miejscowości od Bałtyku po Tatry, skąd są słuchacze. I właśnie oczekiwanie po II etapie było stresujące i dłuższe niż zakładano. Po zakończeniu I etapu jury podało wyniki zgodnie z harmonogramem, punkt 23:00, tymczasem po etapie II, gdy trzeba było wybrać dwudziestkę, jury obradowało znacznie dłużej i wszyscy się niecierpliwili. Niektórzy popędzali jurorów: Podajcie te wyniki, bo mam rano pierwszą zmianę i muszę iść spać!

       Na stronie Konkursu Chopin Competition można znaleźć wszelkie informacje: o uczestnikach, harmonogram i repertuar wystąpień, regulamin, skład jury, nagrania wszystkich wystąpień, wywiady, filmiki, a nawet specjalny "Kurier Chopinowski" w PDF do poczytania i pobrania na pamiątkę. Laureatów poznamy po ostatnim finałowym wystąpieniu 20 października. Jak znam życie i pamiętam z poprzednich edycji, jury może obradować długo i ogłosi werdykt nawet po północy, czyli już 21 października. A w dniach 21 - 23 października odbędą się koncerty laureatów. Na luzie i z bez stresu rywalizacji. 

październikowo

na wąskim niebie stłoczone chmury

na polach żerują stada wron

pod mlecznobiałą mgieł powłoką

chłodne noce księżyc rozpina

na załzawionych rosą pajęczynach

październikowe pytania

pozostają bez odpowiedzi

Józef Rapacki, Październik, 1930 r.

Piotr Stachiewicz, Październik, przedwojenna pocztówka z postacią św. Urszuli - wspomnienie świętej w kalendarzu liturgicznym 21 października

Władysław Żurawski, grafika z 1930 r. , św. Brygida, której wspomnienie przypada 8 października; 

grafika znajduje się w zasobach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu

 

Zaproszenie

W piątkowe popołudnie, 3 października o godz. 17:00 w sali wystawowej BCK na tle najnowszej wystawy malarstwa i rękodzieła wystąpią poeci Biłgorajskiej Plejady Literackiej. Swoje wiersze czytać będą Ewa Bordzań, Piotr Kupczak, Halina Ewa Olszewska, Mariusz Sokołowski oraz Iwona Danuta Startek.