Czy pisarz musi pisać o tym, co gnębi
przeciętnego homo sapiens? Czy pisarz
współczesny musi sięgać po język, którym posługuje się masowy użytkownik, czyli
ten najmniej na piękno języka wrażliwy? Czy literatura musi być tak samo
brudna, szara, trywialna, dosadna, twarda, tępa, śmierdząca,
"mięsożerna", wulgarna, bebechowata, psychopatyczna, zidiociała...
jak poszczególne przypadki ludzkich osobników i ich codziennej egzystencji? Czy
jeśli współczesny człowiek w takim wydaniu zdemokratyzowanej normy (norma
demokratyczna to zawsze równanie w dół, a nie w górę) nie myśli o niczym innym,
tylko o forsie, karierze i seksie, to literatura automatycznie musi być taka
sama? Czy jeśli każdy dzień zaczyna się od wiadomości o tym, kto kogo
zamordował (o ile wiadomo, kto i kogo), gdzie kto i dlaczego zginął (o
ile wiadomo, dlaczego), kto kogo i za ile podsłuchiwał, na czyje zlecenie,
kto z kim spędził noc i kogo zdradził (o ile wiadomo kto i z kim), kto
komu podłożył świnię, kto kogo okradł, zgwałcił, kto na kogo doniósł... to czy
literatura musi automatycznie powtarzać te historie, bo samo czytanie newsów
nam nie wystarcza? Czy jeśli mass media potrafią z dewianta i wielokrotnego
mordercy zrobić bohatera, przysparzając mu popularności i dochodu, to pisarze,
żeby również być na topie i wydawać tak zwane bestsellery, muszą zrobić to
samo?
Zawsze
uważałam, że na wszystkie te pytania jest jedna odpowiedź: nie. I wiem, że jest
to odpowiedź idąca na przekór temu, co dzisiaj jest trendy w ogóle w sztuce,
nie tylko w literaturze, bo także w filmie, teatrze, muzyce tzw. popularnej.
Najczęściej jako argument pada: bo takie jest życie, a sztuka ma dotykać życia,
ma je pokazywać, opisywać, interpretować. Nie zgadzam się! Od opisywania
i interpretowania psychopatów jest kryminalistyka i psychiatria, od opisywania
i naprawiania patologii społecznej jest socjologia, psychologia i prawo i tak
dalej. Sztuka musi wykraczać poza to, co zwykliśmy nazywać codziennością,
materialistycznym ograniczeniem do napełniania brzucha i dorabiania się. To,
owszem, jest częścią naszego życia, ale do tego sztuka nie jest wcale potrzebna.
Mojej
intuicji i organicznemu sprzeciwowi, jaki zawsze odczuwam, gdy czytam teksty
(prozatorskie czy poetyckie), które dotykają tak zwanej rzeczywistości a poza
tym nic z nich nie wynika, przychodzi w sukurs Roberto Calasso w najnowszej książce Literatura i bogowie, której obszerną recenzję Dariusza Czai wraz z refleksją o całej twórczości
włoskiego pisarza zamieścił swego czasu Tygodnik Powszechny w dodatku Conrad 02. Przede wszystkim Calasso -pisze Dariusz
Czaja - umieszcza
literaturę (mit, opowieść, poezję, narrację) w przestrzeni "długiego
trwania", może też i dlatego tak mocno podkreśla ścisłe powiązanie
literatury ze sferą egzystencjalną i - aż strach powiedzieć - duchową.
W dzisiejszym świecie wszystko jest tymczasowe, krótkotrwałe, a
jeśli się czyta, to też szybko, pobieżnie i po łepkach; im krótsze newsy, tym
lepiej, bo współczesny czytelnik się nudzi, dłuższego tekstu po prostu nie
zrozumie. Im krótsze migawki z kataklizmów i sensacji, tym lepiej, bo widz
przełącza kanały, na jednej wiadomości może się skupić zaledwie dwie sekundy. Calasso proponuje natomiast coś, co
znajduje się w całkowitej sprzeczności ze współczesnymi trendami. Przyczyną owej
ekscentryczności jest wyrażone wprost przekonanie, (…) że za szczelinami t e j
rzeczywistości (...) istnieje bliżej nieokreślona, ale nie mniej przez to
realna i n n a rzeczywistość.
O
czym więc jest Literatura i bogowie?
Ściśle rzecz biorąc to osiem wykładów, które Calasso wygłosił w Oxfordzie w 2000 roku. Ale są to wykłady
akademickie tylko z pozoru, a ich tematyka mówi o tym, jak w wybitnych dziełach zachodniego świata odciskały się
błyski niewidzialnego. Do wyjaśnienia tej kwestii Calasso
posługuje się terminem literatury absolutnej, której definicja brzmi
następująco: Jest to l i t e r a t u r
a, ponieważ chodzi w niej o taki rodzaj wiedzy, która ma przekonanie i do tego
dąży, aby nie być dostępną w żaden inny sposób, jak tylko za pośrednictwem
utworu literackiego - jest a b s o l u t n a, ponieważ jest wiedzą, która
przypomina poszukiwanie absolutu i dlatego nie może dotyczyć niczego
częściowego, tylko musi ogarniać wszystko; a jednocześnie jest ab-solutum, czymś uwolnionym od wszystkich nakazów posłuszeństwa i od więzów
przynależności, od jakiegokolwiek funkcjonowania na rzecz grupy społecznej.
Jak rozumiem więc, włoski
pisarz nadaje literaturze wartość poznawczą, taką, której nie można zdobyć w
żaden inny sposób (posługując się analizą psychologiczną, socjologiczną, opisem
statystycznym, prawniczym ani językiem naukowym). Jest to funkcja poznawcza,
która docieka, szuka odpowiedzi na pytanie: co TAM jest? Poza nami? Poza
światem? Poza codziennością? Tam, po drugiej stronie lustra.
Podstawowe pytanie egzystencjalne to nie jest kwestia za co przeżyję następny
tydzień i gdzie zarobię więcej (to raczej kwestia społeczna), lecz p o
c o w o g ó l e ż y j ę. Jeśli literatura nie będzie
poszukiwać odpowiedzi na to pytanie, to czym się stanie? ... Przypuszczam, że
jeszcze jednym dwusekundowym newsem tylko.
A
co mają do tego bogowie, biorąc pod uwagę dzisiejszy zlaicyzowany świat, a
przynajmniej ten oficjalny wymiar świata, w którym mówienie o duchowym wymiarze
egzystencji, o religii w sensie jej osobistego przeżywania, o wierze zostało
zrównane z pojęciem obskurantyzmu.
Zasadniczą ideą książki Calasso Literatura i bogowie jest przekonanie o namacalnej i
nieodzownej obecności bogów w największej literaturze wszech czasów, począwszy
od Homera, w muzyce, w sztuce... Jeśli oni znikają, literatura także upada,
zaniża swe loty, znika. Bogowie są pokarmem sztuki i jej uzasadnieniem. Są
warunkiem jej istnienia, choć, tak samo jak ludzie, ulegają duchowej degradacji
pod wpływem ekspansji materialistycznej cywilizacji. Stechnicyzowana
rzeczywistość próbuje ich rugować, ale oni:
Choć
pokonani, nie byli zniewoleni, choć wygnani, byli wciąż żywi,
Pomimo
edyktów Człowieka i jego pogróżek,
Nie
abdykowali, lecz uparcie trzymają w dłoniach
Swoje złamane
berła i krążą na wietrze.
(Verlaine)
"Na początku było Słowo..." Nie , nawet mniej: na
początku była sylaba, niezniszczalna pierwsza materia, wieczna, czysta
wibracja i forma, metrum. Sylaba daje życie, z niej powstał świat.
Słowo to już coś więcej niż sylaba. Istnieje razem z umysłem równolegle z nim,
obok a zarazem współistotowo. Umysł i słowo należą do dwóch różnych rzeczywistości,
ale działają razem: umysł bez słowa, jak i słowo bez umysłu pozostałyby jałowe
i bezsilne, a przynajmniej nidostatecznie silne, by
zanieść ofiarę bogom.
Czym jest
metrum? Zaprzęgiem słowa - twierdzi Roberto
Calasso. Tak jak umysł, żeby miał siłę musi zostać zaprzęgnięty
w słowa, tak słowo zostaje zaprzęgnięte w metrum, które nadaje mu moc
nieśmiertelności. Metrum - to jarzmo słowa, które unieśmiertelnia: poprzez
słowo obrzędowe zapewnia nieśmiertelność bogom; poprzez słowo literackie zapewnia
nieśmiertelność artyście.
Calasso przestrzega jednak przed prymitywnym rozumieniem
nieśmiertelności literatury jako pamięci, która dociera do przyszłych pokoleń.
Chodzi o sens bardziej zasadniczy, istotnie głębszy. Literatura nie istnieje
bez formy wyznaczanej przez metrum. Kiedyś pisarze byli znacznie bardziej
wyczuleni na metra stosowne do celu wypowiedzi, jej funkcji, okoliczności,
adresata... Dzisiaj ta wrażliwość zanika, a wśród czytelników prawie nie
występuje. Stąd też i literatura, poszczególne dzieła zamiast pretendować do
nieśmiertelności, raczej aspirują do stania się zaledwie sezonowymi
bestsellerami.
Współczesny świat stał się płaski, płytki, jednowymiarowy, stracił bowiem
transcendencję zamieszkiwaną przez bogów, do której człowiek mógłby i chciałby
przeniknąć. Człowiek dzisiejszy nie wierząc w transcendencję, nie zamierza do
niej wkraczać i jej poznawać, w dodatku utracił narzędzie, przy pomocy którego
mógłby to osiągnąć. Tym narzędziem było kiedyś właśnie
m e t r u m - ten zaprzęg słowa, słowa
sakralnego, słowa obrzędowego, hymnu, wyrażającego TAK dla istnienia. Słowo w tej samej chwili, w której zaczyna się artykułować,
potwierdza świat. Nie jest więc obojętne, jakie to są
słowa, jak je wypowiadamy, jak łączymy, w jakie zaprzęgniemy miary.
Miary
metryczne rozgrywają się w czasie, bez nich czas mógłby się zatrzymać. Dziś
chyba już nie odczuwa się lęku z tego powodu, człowiek współczesny przyzwyczaił
się myśleć o względności czasu, snuje rozważania a nawet plany podróży w
czasie. Kiedyś jednak, w czasach gdy powstawała Rigweda, o której pisze Calasso w wykładzie Miary metryczne to trzoda bogów,
recytowanie wersów zbudowanych z miar metrycznych miało za zadanie podtrzymywać
upływ czasu, jego istnienie. Przerwanie czasu spowoduje, że bieg dnia się nagle zatrzyma, że
cały świat znajdzie się w stanie nieodwracalnego rozproszenia.
Współczesna nauka oraz doświadczenie codzienne skutecznie wykorzeniły z
nas lęk, przyzwyczajając do życia w stanie permanentnego chaosu. Pewien stały
stopień entropii jest cechą, a może nawet warunkiem istnienia Kosmosu, a więc i
naszego istnienia. To dawno, dawno temu, gdy zmiany zachodziły
niesamowicie powoli, niezauważalnie w ciągu jednostkowego życia, panowało
przekonanie, że świat jest stabilny i niezmienny. Dzisiaj wszystko pędzi i
zanim przyzwyczaimy się do jednego układu sił społeczno-politycznych, do takich
czy innych rozwiązań prawnych, do tysiąca ułatwiających (bądź utrudniających)
życie wynalazków technicznych, już musimy przystosowywać się do nowych.
Kiedyś mądrość była kojarzona z wieloletnim pracowicie gromadzonym
doświadczeniem: z czasem, który pozwalał na kompletowanie kolekcji. Wtedy
narodziła się idea biblioteki. Dzisiaj - przypuszczam - coś takiego jak idea
biblioteki w ogóle by nie powstała, bo nie ma czasu na gromadzenie
czegokolwiek. Dzisiaj mądrość zastąpiono inteligencją definiowaną jako
permanentną zdolność adaptowania się do zmiennych warunków.
Ale
odeszłam od głównego wątku. Sylaba czyli wibracja, dźwięk, wykrzyknik,
potwierdzenie.... Sylaba zaprzęgnięta w metryczną miarę stwarzającą świat. To
dlatego artysta jest także stwórcą, czyli bogiem stwarzającym. Ale nie do
końca. Calasso kończy swój wykład opowieścią o
braciach Rbhu, którzy spełniali wszelkie warunki po temu, bo dorównać
starożytnym bogom i na równi z nimi przezwyciężyć śmierć. Ale nie udało się im,
ponieważ popełnili wielki grzech: stworzyli kopię, idealną, doskonałą kopię
boskiego kielicha. Pokazali w ten sposób, że są artystami, ale bogowie im tego
nie wybaczyli, bo nigdy nie można stać się wystarczająco
nieśmiertelnym.
Ta jedna jedyna
cząstka boskości, której moglibyśmy się doszukiwać we własnym istnieniu, ukrywa
się i zarazem odsłania swą obecność w naszej psychice, ponieważ czymkolwiek bogowie są, ujawniają się przede
wszystkim jako zjawiska mentalne. Jednak, wbrew współczesnym trendom
psychologicznej poprawności rzekomo dążącej do obiektywizmu, które umieszczają
istnienie bogów co najwyżej w klinice psychiatrycznej, są oni zaledwie cząstką sił psychicznych. To znaczy, że
ich istnienie jest znaczne głębsze, szersze i powszechniejsze niż się wydaje,
choć coraz mniej jest obszarów, które mogłyby być w dalszym ciągu miejscem ich epifanii.
Dawną
przestrzeń liturgiczną umożliwiającą wkroczenie sacrum w profanum dzisiaj
zastąpiła społeczność i to, co za społeczne się uznaje. Siły społeczne
spełniają funkcję dawniej zarezerwowaną dla religijności: obrzędy masowych
widowisk sportowych, kult sportowców, piosenkarzy, aktorów, pielgrzymki na
koncerty ulubionych wykonawców, celebrowanie telewizyjnych programów
rozrywkowych według powielanych schematów, rytualne oglądanie tasiemcowych
seriali, wieloodcinkowych programów z udziałem tzw. celebrytów, wreszcie
publiczna spowiedź z najbardziej intymnych spraw w takich czy innych „rozmowach
w toku”… Czy szczelnie zapełnionej przez społeczeństwo rzeczywistości jest
jeszcze miejsce na odrobinę metafizyki?
Może właśnie
literatura? Może poezja? Oczywiście nie ta krzycząca jaskrawymi okładkami
bezguścia, nie ta nastawiona na komercyjny sukces, lecz taka, która pozwala
widzieć coś, czego inaczej by się nie zobaczyło, za pośrednictwem tego, czego
nigdy wcześniej się nie słyszało. Rozpoznać ją można po wywoływanym
wstrząsie, kiedy jeżą się włosy a wzdłuż kręgosłupa przebiega dreszcz. Jak
łatwo zauważyć, nie jest to literatura, której zaletą miałaby być uspokajająca
przyjemność służąca zamiast środka nasennego. Podążając za słowem, wkraczamy w
inną rzeczywistość, w królestwo znajdujące się poza klatką kategorii wywodzących się od Platona i Arystoteles, do tej
nieznanej ziemi, gdzie nadal trwa mit, zamieszkiwany przez bogów i błąkające się zjawy, przez widma i wozy cygańskie
znajdujące się w ciągłym ruchu. (…) Kultura,
zgodnie z późniejszym znaczeniem tego słowa, powinna być zdolnością odprawiania
niewidzialnych obrządków, otwierających dostęp do tego królestwa, które jest
również królestwem umarłych.
Tak więc
literatura absolutna jest innym sposobem poznania, jest formą docierania do
prawdy często ukrytej przed nawet przed najsilniejszym teleskopem i
elektronowym mikroskopem. Dlatego uprawnione jest pytanie: kiedy poeta patrzy
na drzewo, co właściwie widzi? Stoi pod
tym drzewem, ale to, czego szuka, na pewno znajduje się gdzieś poza drzewem. Jak Proust wyjaśnia, specyficzne spojrzenie poety polega na tym,, ze
patrzy na diamenty jak na szklankę wody i na szklankę wody jak na diamenty. Nie wrażenia, ale prawa znajdujemy w centrum
tego odbioru świata, który odróżnia pisarza od innych ludzi - i który go skłania do obserwowania rzeczy
na świecie z tak uporczywą uwagą, że sprawia wrażenie detektywa lub
zakochanego.
Rzeczywistość
literatury rozgrywa się zawsze Gdzie Indziej. Przez wąską szczelinę pozwala
zajrzeć w rzeczywistość metafizyczną tak bezlitośnie dzisiaj deprecjonowaną, ponieważ
bywa zbyt wymagająca dla współczesnych przyzwyczajonych do wygody i dobrobytu,
bywa za ciemna dla tych, którzy żyją w nigdy niezasypiających rozświetlonych
miastach, na którymi nie widać gwiazd. A to właśnie stamtąd przez niewidzialną
szczelinę wyłania się władcze ramię boga wskazujące na nie zawsze świadomego
swej roli pisarza, posłusznie chwytającego rylec i tabliczkę do pisana.
Pomiędzy nimi odcięta głowa Orfeusza bezustannie śpiewa pieśń przeciw śmierci.
