"Stambuł" - monografia w kolorze sepii

Chociaż autor kilkakrotnie wyraża zachwyt czarno-białymi rycinami i fotografiami Stambułu, jego opis miasta i ludzi wcale czarno-biały nie jest. Mieni się raczej wieloma odcieniami, ale bez przejaskrawień, bez rażących oczy neonowych reklam, bez nadmiaru. Gdyby porównać atmosferę wspomnień Orhana Pamuka do rodzaju fotografii – byłby to album ze zdjęciami w kolorze sepii. Unosi się nad nimi duch miejsca – genius loci błąkający się gdzieś między Złotym Rogiem, Beyoğlu i Nişantaşi. Kartom powieści, którą z powodzeniem nazwać można prywatną monografią miasta, patronuje duch czterech melancholijnych tureckich pisarzy, do których autor czuje wyraźny sentyment.

Jeden z nich, Ahmet Rasim, określa poniekąd charakter utworu poprzez motto: Piękno krajobrazu kryje się w jego smutku. Zdanie to mogłoby w o wiele precyzyjniejszy sposób służyć za tytuł. O ile bowiem tytuł właściwy „Stambuł. Wspomnienia i miasto” jest zabiegiem czysto technicznym, niewiele mówiącym o sposobach przedstawiania rzeczywistości przez powieściopisarza, o tyle słowa motta wyjaśniają właściwie wszystko. Rozważania te zacząłem od uczucia, jakie ogarnia dziecko patrzące na świat przez zaparowaną szybę. Teraz doszedłem do punktu, w którym hüzün ze smutku jednego człowieka przeradza się w doznanie milionów ludzi. Moim celem zaś jest wyjaśnienie tego zjawiska jako doświadczenia całego miasta – zdradza Pamuk. I owo hüzün jest chyba właściwym i głównym bohaterem utworu, wszystko się do niego sprowadza: i rozpad tradycyjnej wielopokoleniowej tureckiej rodziny, i stopniowy upadek osmańskich potęg, widowiskowe pożary drewnianych rezydencji, tajemnicze rosyjskie okręty cicho przepływające zatokę, przenikanie kultury Zachodu w obręb tradycyjnego wschodniego imperium i ostatnie rejsy po Bosforze…

Za każdym razem pisząc o przeszłości, Pamuk traktuje historię jak bibliofil zafascynowany niezwykłą opowieścią. A przy tym dystansuje się od niej: Starsze pokolenie pisarzy uświadomiło mi, że my, którzy tak bardzo wychwalamy Stambuł, dawno już nie mieszkamy w jego murach, że piękne wydaje się to, na co patrzymy z zewnątrz. Pamuk oprowadza nas po uliczkach i zaułkach, otwiera drzwi pokoju swojej babki, która z łóżka kierowała domem, widząc wszystkich w odbiciu w lustrze, wydawała polecenia, kontrolując przez otwarte drzwi życie całego domu, a mimo to dom ten i miasto sprawiają wrażenie poznawanego od zewnątrz, oczami kogoś, kto poznaje ich zasady od zera, a przybył zupełnie skądinąd.

W poznawaniu Stambułu autorowi towarzyszyły ryciny i fotografie. Koncentracja na szczegółach, uchwycenie życia w kadrze, detale potwierdzające autentyczność, prawdziwość, wszystko to staje się teraz, w opowieści Pamuka, fascynującym bedekerem po mieście z przeszłości. Jedną z cech pejzaży Stambułu autorstwa Mellinga jest to, że są jakby pozbawione centralnego punktu. Różnorodność punktów widzenia, przywołana w wielu opiniach innych osób, opowieściach, refleksjach, wspomnieniach, które autor uznał za swoje, sprawia podobne wrażenie – braku centralnego motywu. Wszystko jest jednakowo ważne, a dodatkowo przedstawione tak, jakby było etapami poznawania miasta przez dziecko.

Ryciny Mellinga korespondują ze wspomnieniami z dzieciństwa, okazuje się, że w patrzeniu artysty i dziecka nie ma różnicy. Melling – Niemiec z domieszką krwi francuskiej i włoskiej – okazał się najbardziej stambulskim z malarzy, uwieczniając codzienne życie uliczek, kawiarni, pałaców i haremu. Nie narzucając swoim dziełom europejskiej wyższości, odnalazł najwyraźniejszą cechę Stambułu - jego osobność.

Referowanie opisów Stambułu dokonanych przez przybyszów z Europy prowadzi do konstatacji, że pisanie o mieście było i jest łatwiejsze, gdy się patrzy okiem przybysza. Towarzyszące autorowi przez lata dzieciństwa i wczesnej młodości poczucie obcości pozwalało utożsamiać się ze Stambułem minionym, ze Stambułem przeszłości, ze Stambułem niejako upadłym, którego dawna świetność stolicy imperium przeminęła bezpowrotnie, w pospiesznym upodobnianiu się do europejskich standardów stając się zaledwie prowincjonalnym europejskim miastem. Dopiero jednak poczucie wewnętrznej więzi z miastem, z tym, co w nim najbrzydsze, najsmutniejsze, co niepiękne i nieheroiczne wcale, pozwoliło na odnalezienie ukrytej i wywiedzionej z ulic Cihangiru i Beşiktaşu fascynacji.

Zjawisko powszechnej turkizacji stopniowo wyeliminowało przejawy wielokulturowości metropolii, co, paradoksalnie, podjęte z myślą o europeizacji egzotycznego miasta, przyczyniło się do utraty przez nie dawnego znaczenia: centrum wymiany cywilizacyjnej i kulturowej. Zjawisko to spotkało Stambuł i spotkało też Polskę, kraj niegdyś wielokulturowy, gdzie szereg miast i miasteczek fermentowało polifonicznym gwarem kresowej polszczyzny, języka jidysz, ukraińskim, litewskim, ruskim i białoruskim, tatarskim… A dla ich mieszkańców jednakowo znajomo brzmiały polskie kolędy, rosyjskie dumki i starocerkiewnosłowiańskie pieśni. Odkrywanie zapomnianych pokładów dawnej wielokulturowości, jak przy okazji dzisiejszych przypomnień, festiwali tradycyjnych pieśni, dni pamięci o dawnych czasach, uświadamia w jak ubogim dzisiaj żyjemy świecie, w którym wszystko, co inne, traktujemy jak nie nasze i obce, czasami wręcz wrogie.

Orhan Pamuk napisał książkę o nostalgii, o tęsknocie za minionym, za wieloznacznością, za wielokulturowością. "Stambuł" jest dowodem na to, że jednolitość, jednojęzyczność i jednowymiarowość kultury zawsze jest ubożeniem.


Wyróżnienie w Ogólnopolskim Konkursie na Recenzję Książki Współczesnej w Oświęcimiu

Biłgorajskie Widnokręgi Nr 1. Almanach, Biłgoraj 2010